δούκας

I

Επώνυμο οικογένειας βυζαντινών αξιωματούχων από την Παφλαγονία της Μικράς Ασίας.

1. Αλέξιος Ε’ ο Μούρτζουφλος. Βλ. λ. Αλέξιος. Όνομα αυτοκρατόρων.

2. Ανδρόνικος (9ος-10ος αι.). Κατηγορήθηκε ότι έλαβε μέρος σε συνωμοσία εναντίον του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ’ (886-912) και κατέφυγε στους Άραβες για να αποφύγει τη σύλληψή του.

3. Ανδρόνικος (10ος αι.). Συμμετείχε στην αποτυχημένη στάση του Βάρδα Σκληρού εναντίον του Βασιλείου Β’ του Βουλγαροκτόνου.

4. Ανδρόνικος (11ος αι.). Γιος του καίσαρα Ιωάννη (βλ. 6.). Πήρε μέρος στην εκστρατεία εναντίον των Τούρκων και θεωρήθηκε υπεύθυνος της συντριπτικής ήττας των Βυζαντινών στη μάχη του Μαντζικέρτ (1071), κατά την οποία συνελήφθη ο αυτοκράτορας Ρωμανός Δ’. Αργότερα αντέδρασε στην επάνοδο του Διογένη Ρωμανού Δ’ στον θρόνο και τον ανάγκασε να παραιτηθεί.

5. Ανδρόνικος (12ος αι.). Γιος του Γεωργίου Παλαιολόγου και της Άννας Δουκήνης. Αναφέρεται μαζί με τους γονείς του σε διαλογικό ποίημα του αρχίατρου Νικολάου Καλλικλή.

6. Ιωάννης (11ος αι.). Καίσαρας του Βυζαντίου. Ήταν μέλος της Συγκλήτου στα χρόνια του Ρωμανού Δ’ του Διογένη. Υποστήριξε, μαζί με άλλους, και πέτυχε την άνοδο του ανιψιού του, Μιχαήλ (βλ. 13.), στον αυτοκρατορικό θρόνο, ενώ διέταξε την τύφλωση του Ρωμανού. Ο ίδιος ανέλαβε τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας ως καίσαρας. Σε εκστρατεία εναντίον των Τούρκων αποστάτησαν οι Φράγκοι μισθοφόροι που είχε μαζί του και, στις συγκρούσεις που ακολούθησαν, ο Δ. νικήθηκε και πιάστηκε αιχμάλωτος. Ο αυτοκράτορας ανιψιός του κατόρθωσε αργότερα να τον απελευθερώσει προσφέροντας λύτρα. Ο Ιωάννης αποσύρθηκε και ακολούθησε τον μοναστικό βίο. Αλλά και ως μοναχός συνέχισε την πολιτική του δραστηριότητα και το 1081 βοήθησε τον Αλέξιο Κομνηνό να καταλάβει τον θρόνο του Βυζαντίου.

7. Ιωάννης (12ος αι.). Στρατηγός κατά την περίοδο της βασιλείας του Μανουήλ Α’ του Κομνηνού (1143-80). Βλ. λ. Ιωάννης. Όνομα στρατηγών του Βυζαντίου.

8. Ιωάννης Βατάτζης. Βλ. λ. Βατάτζης.

9. Κωνσταντίνος (10ος αι.). Βλ. λ. Κωνσταντίνος. Όνομα ιστορικών προσώπων.

10. Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος (10ος αι.). Αυτοκράτορας του Βυζαντίου. Βλ. λ. Κωνσταντίνος. Όνομα αυτοκρατόρων του Βυζαντίου.

11. Κωνσταντίνος (11ος αι.). Βλ. λ. Κωνσταντίνος. Όνομα αυτοκρατόρων του Βυζαντίου.

12. Κωνσταντίνος (11ος αι.). Γιος του Μιχαήλ Ζ’ (βλ. 13.). Μοιράστηκε τον αυτοκρατορικό θρόνο με τον Αλέξιο Α’ τον Κομνηνό (1081-1118).

13. Μιχαήλ (11ος αι.). Ανιψιός του Ιωάννη (βλ. 6.). Ανήλθε στον αυτοκρατορικό θρόνο ως Μιχαήλ Z’ (1071-78). Βλ. λ. Μιχαήλ. Όνομα αυτοκρατόρων του Βυζαντίου.

14. Μιχαήλ (14ος αι.). Συμμετείχε στη διένεξη για τον θρόνο μεταξύ του Ιωάννη Καντακουζηνού (1341-54) και του Ιωάννη Παλαιολόγου (1341-91).

15. Νικηφόρος (8ος-9ος αι.). Συμμετείχε, μαζί με τον πατρίκιο Ελπίδιο, σε στάση στη Σικελία εναντίον της Ειρήνης (797-802).

II

(; – 1462;). Βυζαντινός ιστοριογράφος. Ο τόπος και ο χρόνος της γέννησής του καθώς και το μικρό του όνομα είναι άγνωστα. Το 1412, πάντως, ήταν γραμματέας του Γενοβέζου ηγεμόνα της Φωκαίας, Αδούρνου, θέση από την οποία έγραψε επιστολές προς τον σουλτάνο. Αργότερα εργάστηκε ως γραμματέας των Γενοβέζων ηγεμόνων της Λέσβου, Γατελούζων. Το 1455 επισκέφθηκε τον σουλτάνο Μωάμεθ Β’ στην Αδριανούπολη, ως πρεσβευτής των Γατελούζων. Πέθανε μετά την άλωση της Λέσβου από τους Τούρκους. Το ιστορικό έργο του Δ. εκτείνεται από τη δημιουργία του κόσμου έως στο 1462. Το έργο αυτό σώζεται σε χειρόγραφο κώδικα στην Παρισινή βιβλιοθήκη. Παράλληλα σώζεται και ιταλική μετάφρασή του με αρκετά συμπληρωματικά κείμενα.

III

(;-1564). Άγιος της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας. Καταγόταν από τη Μυτιλήνη και μαρτύρησε στην Κωνσταντινούπολη το 1564, επειδή αρνήθηκε να εξισλαμιστεί (τον έγδαραν ζωντανό). H μνήμη του τιμάται στις 24 Απριλίου.

IV

Επώνυμο οικογένειας από την Ήπειρο, τα μέλη της οποίας έδρασαν κατά τον 18ο και 19ο αι.

1. Αδάμ (Ιωάννινα 1790; – Εύβοια 1860). Ήταν γιος του προύχοντα Ζώτου. Όταν ξέσπασε η Επανάσταση βρισκόταν στη Λιβαδειά. Αντιπροσώπευσε τη Θήβα στις Εθνοσυνελεύσεις και προσέφερε πολλές υπηρεσίες στον Αγώνα από διάφορες θέσεις. Μετά την απελευθέρωση εξελέγη γερουσιαστής και εγκαταστάθηκε στην Εύβοια.

2. Κωνσταντίνος (Πρεμετή 1752; – 1820;). Σπούδασε φιλοσοφία στο Παρίσι. Διετέλεσε γραμματέας του Γάλλου προξένου στα Ιωάννινα και στη συνέχεια γραμματέας και σύμβουλος του Αλή πασά για αρκετά χρόνια. Αργότερα διορίστηκε διοικητής της επαρχίας του Βερατιού.

3. Κωνσταντίνος (; – 1858). Γιος του προηγούμενου (βλ. 2.). Διακρίθηκε για την παιδεία και την πατριωτική του δράση. Σε νεαρή ηλικία κατατάχθηκε στον ρωσικό στρατό και έφτασε μέχρι τον βαθμό του ταγματάρχη. Στη Βλαχία μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και έγινε ο έμπιστος του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Ο Υψηλάντης τον διόρισε στρατοπεδάρχη, αλλά ο Δ. διαφώνησε μαζί του και αποσύρθηκε στην Τρανσυλβανία. Επειδή όμως είχε χαρακτηριστεί λιποτάκτης του ρωσικού στρατού, φυλακίστηκε για πέντε χρόνια στο φρούριο του Μπεντεριού. Απελευθερώθηκε όταν ανήλθε στον ρωσικό θρόνο ο Νικόλαος Α’ και επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου ζήτησε να αναθεωρηθεί η κατηγορία. Τελικά απαλλάχτηκε και μάλιστα προτάθηκε για το αξίωμα του στρατηγού, το οποίο όμως αρνήθηκε. Μετά την απελευθέρωση διετέλεσε πληρεξούσιος και νομάρχης. Πριν πεθάνει του απονεμήθηκε τιμητικά ο βαθμός του συνταγματάρχη.

4. Ευθύμιος (Πρεμετή 1780 – 1884;). Διορίστηκε γραμματέας του Βελή πασά και από τη θέση αυτή βοήθησε τους συμπατριώτες του. Στη διάρκεια της Επανάστασης έμεινε στην Ήπειρο.

5. Στέφανος (Πρεμετή 1773; – Ιωάννινα 1819). Σπούδασε στη Αυστρία. Όταν επέστρεψε στην Ήπειρο διορίστηκε στην υπηρεσία του Αλή πασά.

V

Επώνυμο αγωνιστών του 1821.

1. Αργύρης. Οπλαρχηγός που καταγόταν από τη Λιβαδειά. Πολέμησε σε όλη τη διάρκεια του Αγώνα.

2. Γεώργιος. Καταγόταν από τη Μυτιλήνη. Κατατάχθηκε στον τακτικό στρατό του Φαβιέρου και πολέμησε στην Αθήνα, στη Χίο, στη Χαλκίδα κ.α.

3. Θεόδωρος ή Χατζη-Τούκας. Καταγόταν από την Ύδρα. Πολέμησε στο διάστημα 1821-24 ως γραμματέας και φροντιστής σε διάφορα υδραίικα σκάφη.

4. Ιωάννης. Πολέμησε ως αξιωματικός σε πολεμικά σκάφη στη Μυτιλήνη, στη Σάμο, στην Αλεξάνδρεια κ.α.

* * *

και δουξ, ο (θηλ. δούκισσα και δούκαινα και δουκέσσα) (AM δουξ

Μ και δούκας, θηλ. δούκισσα)

μσν.-νεοελλ. (στην Ευρώπη)

1. κληρονομικός ηγεμόνας μικρού ανεξάρτητου κράτους («δούκας τού Λουξεμβούργου»)

2. ανώτατος τιτλούχος δεύτερος στη σειρά μετά τον πρίγκηπα

3. τίτλος μελών βασιλικής οικογένειας

4. (θηλ. δούκισσα) γυναίκα που ασκεί δουκικά καθήκοντα

5. (θηλ. δούκισσα, δούκαινα, δουκέσσα)

η σύζυγος τού δούκα

μσν.

1. (στο Βυζάντιο) στρατιωτικός και πολιτικός διοικητής θέματος

2. (στη φραγκοκρατία) αρμοστής ή γενικός διοικητής («δουξ τής Κρήτης»)

αρχ.

(στους Ρωμαίους) αρχηγός στρατού που σταθμεύει σε επαρχία τού κράτους.

[ΕΤΥΜΟΛ. < λατ. dux. Τα θηλ. δούκισσα < δούκας + (κατάλ.) -ισσα, δούκαινα < δούκας + (κατάλ.) -αινα και δουκέσσα < ιταλ. duchessa].